El yacimiento musteriense de Roca San Miguel (Arén, Prepirineo de Huesca)

  1. Montes Ramírez, Lourdes 1
  2. Domingo, Rafael
  3. Sampietro-Vattuone, Maria Marta
  4. Medialdea, Alicia
  5. Peña Monné, José Luis
  1. 1 Universidad Zaragoza
Revista:
Cuaternario y geomorfología: Revista de la Sociedad Española de Geomorfología y Asociación Española para el Estudio del Cuaternario

ISSN: 0214-1744

Año de publicación: 2021

Volumen: 35

Número: 1-2

Páginas: 99-117

Tipo: Artículo

DOI: 10.17735/CYG.V35I1-2.89388 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso abierto editor

Otras publicaciones en: Cuaternario y geomorfología: Revista de la Sociedad Española de Geomorfología y Asociación Española para el Estudio del Cuaternario

Resumen

El yacimiento musteriense de Roca San Miguel se sitúa en el curso alto del río Noguera Ribagorzana, en el Prepirineo de Huesca. Aunque en la actualidad se extiende por una ladera con la apariencia de un sitio al aire libre, un resalte de arenisca hoy erosionado debió generar un abrigo rocoso que prestaría protección a sus ocupantes prehistóricos. Se han realizado 3 catas arqueológicas, de las que la intermedia y superior son las que aportan hasta el momento la información más relevante. En la excavación se han diferenciado 5 Unidades estratigráficas compuestas por diferentes niveles arqueológicos que han sido datados por Luminiscencia Ópticamente Estimulada (OSL). Las dataciones de la Unidad A, con abundantes restos de hogares, la sitúan cronológicamente en el Penúltimo Periodo Glacial (PGP) en unas condiciones paleoambientales de frío extremo. La Unidad B todavía no ha sido excavada. La Unidad C abarca desde el final del Eemiense hasta el MIS 5d en el Último Periodo Glacial (LGP), con abundantes restos líticos y de fauna. La Unidad D incorpora materiales desplazados por la ladera superior, indicando el abandono del yacimiento, datado en 81,2±4,7 ka. Por último, la Unidad E recubrió el lugar durante MIS 2, cuando el sitio estaba ya parcialmente erosionado. La datación con OSL de la terraza Qt5, situada en el entorno del yacimiento, permite además relacionarlo con el sistema de terrazas de la cuenca fluvial Segre-Cinca y las fases glaciales de su cabecera. Con todo ello, se crea un modelo evolutivo que abarca desde MIS 6d hasta el MIS 5a (Último Periodo Glacial), pudiendo afirmar a partir de su depurada cronología que actualmente es el yacimiento con las ocupaciones neandertales más antiguas del Prepirineo.

Información de financiación

Esta investigaci?n ha sido apoyada por el proyecto Gaps and Sites (HAR2017-85023-P), financiado por el MINECO-AEI / FEDER, Espa?a / UE; y por el Grupo de Investigaci?n P3A del Gobierno de Arag?n (H14_20R, Primeros Pobladores y Patrimonio Arqueol?gico del Valle del Ebro). Agradecemos cordialmente al pueblo y Ayuntamiento de Ar?n y a la Diputaci?n Provincial de Huesca por acoger y financiar las campa?as de campo entre 2013 y 2019.

Financiadores

Referencias bibliográficas

  • Benito, G., Sancho, C., Peña-Monné, J.L., Machado, M.J., Rhodes, E. (2010). Large-scale karst subsidence and accelerated fluvial aggradation during MIS6 in NE Spain: Climate and paleohydrological implications. Quaternary Science Reviews, 29, 2694-2704. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2010.06.020
  • Benito-Calvo, A., Arnold, L., Mora, R., Martínez-Moreno, J., Demuro, M. (2020). Reconstructing Mousterian landscapes in the southeastern Pyrenees (Roca dels Bous site, Pre-Pyrenees ranges, Spain). Quaternary Research, 97, 167-186. https://doi.org/10.1017/qua.2020.29
  • Calov, R., Ganopolski, A., Claussen, M., Petukhov, V., Greve, R. (2005). Transient simulation of the last glacial inception. Part I: Glacial inception as a bifurcation in the climate system. Climate Dyn., 24(6), 545-561. https://doi.org/10.1007/s00382-005-0007-6
  • Calle, M., Sancho, C., Peña-Monné, J.L., Cunha, P., Oliva-Urcía, B., Pueyo, E. (2013). La secuencia de terrazas cuaternarias del río Alcanadre (provincia de Huesca): caracterización y consideraciones paleoambientales. Cuad. Invest. Geográfica, 39(1), 159-178. https://doi.org/10.18172/cig.2004
  • Canudo, J.I., Barco, J.L., Cuenca-Bescós, G., Ruiz-Omeñaca, J.I, Cruzado, P. (2005). Los yacimientos de dinosaurios de Arén (Areny de Noguera) en la Ribagorza de Huesca. Prames, Diputación General de Aragón, Zaragoza.
  • Domingo, R., Montes, L. (2016). El asentamiento musteriense al aire libre de Roca San Miguel (Arén, Huesca). En: J.I. Lorenzo, J.M. Rodanés (Eds.), Actas del I Congreso de Arqueología y Patrimonio Aragonés Zaragoza. Col. Of. de Doctores y Licenciados en Filosofía y Letras y en Ciencias de Aragón, 17-23.
  • Domingo, R., Peña-Monné., J.L., de Torres, T., Ortiz, J.E., Utrilla, P. (2017). Neanderthal highlanders: Las Callejuelas (Monteagudo del Castillo, Teruel, Spain), a high-altitude site occupied during MIS 5. Quaternary International, 435, 129-143. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2015.09.088
  • Duval, M., Sancho, C., Calle, M., Guilarte, V., Peña-Monné, J.L. (2015). On the interest of using the multiple center approach in ESR dating of optically bleached quartz grains: some examples from the Early Pleistocene terraces of the Alcanadre River (Ebro basin, Spain). Quaternary Geochronology, 29, 58-69. https://doi.org/10.1016/j.quageo.2015.06.006
  • Fernández Peris, J., Barciela, V., Blasco R., Cuartero, F., Hortelano, L., Sañudo, P. (2014). La Cova del Bolomor (Tavernes de la Valldigna, Valencia, España), En: R. Sala (Ed.), Los cazadores recolectores del Pleistoceno y del Holoceno en Iberia y el Estrecho de Gibraltar. Universidad de Burgos-Fundación Atapuerca, Burgos, 323-331.
  • Galbraith, R.F., Roberts, R.G., Laslett, G.M., Yoshida, H., Olley, J.M. (1999). Optical dating of single and multiple grains of quartz from Jinmium rock shelter, Northern Australia: part 1, experimental design and statistical models. Archaeometry, 41, 339-364. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.1999.tb00987.x
  • García Ruiz, J.M., Martí Bono, C., Valero Garcés, B., González Sampériz, P., Lorente, A., Beguería, S., Edwards, L. (2000). Derrubios de ladera en el Pirineo central español: Significación cronológica y paleoclimática, En: J.L. Peña Monné, M. Sánchez-Fabre, M., V. Lozano, M.V. (Eds.), Procesos y formas periglaciares en la montaña mediterránea. Instituto de Estudios Turolenses, Teruel, 63-79.
  • García-Ruiz, J.M., Martí-Bono, C., Peña-Monné, J.L., Sancho, C., Rhodes, E.J., Valero-Garcés, B., González-Sampériz, P., Moreno, A. (2012). Glacial and fluvial deposits in the Aragon Valley, Central Western Pyrenees: Chronology of the Pyrenean Late Pleistocene Glaciers. Geographiska Annaler: series A, Physical Geography, 95, 15-32. https://doi.org/10.1111/j.1468-0459.2012.00478.x
  • Hughes, P.D., Gibbard, P.L. (2018). Global glacier dynamics during 100 ka Pleistocene glacial cycles. Quaternary Research, 90, 222-243. https://doi.org/10.1017/qua.2018.37
  • Lambeck, K., Chappell, J. (2001). Sea level change through the last glacial cycle. Science, 292, 679-686. https://doi.org/10.1126/science.1059549
  • Lewis, C., McDonald, E., Sancho, C., Peña-Monné J.L., Rhodes, E. (2009). Climatic implications of correlated Upper Pleistocene glacial and fluvial deposits on the Cinca and Gállego Rivers, NE Spain. Global and Planetary Change, 67, 141-152. https://doi.org/10.1016/j.gloplacha.2009.01.001
  • López Olmedo, F. Ardévol, L. (1994). Mapa Geológico de España 1:50.000 serie Magna, hoja 251 (Arén). I.G.M.E, Madrid.
  • Margari, V., Skinner, L.C., Hodell, D.A., Martrat, B., Toucanne, S., Grimalt, J.O., Gibbard, P.L., Lunkka, J.P., Tzedakis, P.C. (2014). Land-ocean changes on orbital and millennial time scales and the penultimate glaciation. Geology, 42, 183-186. https://doi.org/10.1130/G35070.1
  • Martínez-Moreno, J., Mora, R., Casanova, J. (2004). El marco cronométrico de la cueva de L’Estret de Tragó (Os de Balaguer, La Noguera) y la ocupación de la vertiente sur de los Prepirineos durante el Paleolítico medio. Saldvie, 4, 1-16.
  • Montes, L. (1988). El Musteriense en la Cuenca del Ebro. Monografías Arqueológicas, 28. Universidad de Zaragoza, Zaragoza.
  • Montes, L., Utrilla, P., Martínez-Bea, M. (2006). Trabajos recientes en yacimientos musterienses de Aragón. Una revisión de la transición Paleolítico Medio/Superior en el Valle del Ebro. Zona Arqueológica, 7, 214-233.
  • Montes, L., Utrilla, P. (2014). La Cueva de los Moros 1 de Gabasa (Huesca), En: R. Sala (Ed), Los cazadores recolectores del Pleistoceno y del Holoceno en Iberia y el Estrecho de Gibraltar. Universidad de Burgos-Fundación Atapuerca, Burgos, 181-188.
  • Montes, L., Domingo, R., Peña-Monné, J.L., Sampietro-Vattuone, M.M., Rodríguez-Ochoa, R., Utrilla, P. (2016). Lithic materials in high fluvial terraces of the central Pyrenean piedmont (Ebro Basin, Spain). Quaternary International, 393, 70-82. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2015.03.042
  • Mora, R., Benito-Calvo, A., Martínez-Moreno, J., González-Marcén, P., de la Torre, I. (2011). Chrono-stratigraphy of the Upper Pleistocene and Holocene archaeological sequence in Cova Gran (south-eastern Pre-Pyrenees, Iberian Peninsula). Journal of Quaternary Science, 26, 635-644. https://doi.org/10.1002/jqs.1486
  • Mora, R., Martínez-Moreno, J., Roy, M., Benito-Calvo, A., Polo, A., Samper, S. (2018). Contextual, techno-typological and chronometric implications from Cova Gran to the Middle-to-Upper Palaeolithic debate in Northeastern Iberia. Quaternary International, 474, 30-43. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2016.05.017
  • Peña Monné, J.L. (1983). La Conca de Tremp y las Sierras Prepirenaicas comprendidas entre los ríos Segre y Noguera Ribagorzana. Estudio Geomorfológico. Instituto de Estudios Ilerdenses, Lérida.
  • Peña Monné, J.L. (1988). Las acumulaciones cuaternarias de los llanos leridanos. Aspectos generales e itinerarios de campo. Institut d´Estudis Ilerdencs, Lérida.
  • Peña Monné, J.L., Sancho, C. (1988). Correlación y evolución cuaternaria del sistema fluvial Segre-Cinca en su curso bajo (provs. de Lérida y Huesca). Cuaternario y Geomorfología, 2, 77-83.
  • Peña-Monné, J.L., Chueca, J., Julián, A. (1998). Los derrubios estratificados del sector central pirenaico: Cronología y límites altitudinale. En: A. Gómez Ortiz, F.S. Franch, L. Schulte, A. García Navarro (Eds.), Procesos biofísicos actuales en medios fríos. Editorial Serv. Publ. Universitat de Barcelona, Barcelona, 205-216.
  • Peña Monné, J.L., Sancho, C., Lewis, C., McDonald, E., Rhodes, E. (2003). Las morrenas terminales de los valles glaciares del Gállego y Cinca (Pirineos de Huesca). Datos cronológicos. Boletín Glaciológico Aragonés, 4, 91-109.
  • Peña Monné, J.L, Sancho, C., Lewis, C., McDonald, E., Rhodes, E. (2004). Datos cronológicos de las morrenas terminales del glaciar del Gállego y su relación con las terrazas fluvioglaciares (Pirineo de Huesca). En: J.L. Peña Monné, L.A., Longares, M. Sánchez Fabre (Eds.), Geografía Física de Aragón. Aspectos generales y temáticos. Univ. Zaragoza e Inst. Fernando el Católico, Zaragoza, 71-84. http://age.ieg.csic.es/fisica/docs/007.pdf
  • Peña Monné, J.L., Turu, V., Calvet, M. (2011). Les terrasses fluvials del Segre i afluents principals: Descripció d’afloraments i assaig de correlació. En: V. Turu, A. Constante (Eds.), El Cuaternario en España y áreas afines, avances en 2011. INQUA, Andorra, 51-55.
  • Polo-Díaz, A., Benito-Calvo, A., Martínez-Moreno, J., Mora Torcal, R. (2016). Formation processes and stratigraphic integrity of the Middle-to-Upper Palaeolithic sequence at Cova Gran de Santa Linya (Southeastern Prepyrenees of Lleida, Iberian Peninsula). Quaternary International, 417, 16–28. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2015.10.113
  • Prescott, J.R., Hutton, J.T. (1994). Cosmic ray contributions to dose rates for luminescence and ESR dating: Large depths and long-term time variations. Radiat. Meas., 23, 497-500. https://doi.org/10.1016/1350-4487(94)90086-8
  • Railsback, L.B., Gibbard, Ph.L., Head, M. Voarintsoa, N.R.G., Toucanne, S. (2015). An optimized scheme of lettered marine isotope substages for the last 1.0 million years, and the climatostratigraphic nature of isotope stages and substages. Quaternary Science Reviews, 111, 94-106. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2015.01.012
  • Ríos-Garaizar, J., Gárate Maidagan, D., Gómez-Olivencia, A., Iriarte, E., Arceredillo-Alonso, D., Iriarte-Chiapusso, M.J., Garcia-Ibaibarriaga, N., García-Moreno, A., Gutiérrez-Zugasti, I., Torres, T., Aranburu, A., Arriolabengoa, M., Bailón, S., Murelaga, X., Ordiales, A., Ortiz, J.E., Rofes, J., San Pedro, Z. (2015). Short-term Neandertal occupations in the late Middle Pleistocene of Arlanpe (Lemoa, northern Iberian Peninsula). Comptes Rendus Paleovol, 14(3), 233-244 https://doi.org/10.1016/j.crpv.2014.11.006
  • Samsó, J.M., Cuevas, J.L., Mercadé, Ll., Arbués, P., Barberá, X., Corregidor, J., López Blanco, M., Salueña, I. (2010). Mapa Geologic de Catalunya 1:25000 Espills (251-2-2). Inst. Cartográfic de Catalunya, Barcelona.
  • Samsó, J.M., García Sainz, J.M., Mateos, I., Tallada, A., Copons, R. (2012). Mapa Geològic de Catalunya 1:25000 Areny (251.2.1). Inst. Cartográfic de Catalunya, Barcelona.
  • Sánchez de la Torre, M. Mangado, X. (2016). ¿De dónde vienen? Aprovisionamiento de rocas sedimentarias silíceas en el yacimiento magdaleniense al aire libre de Montlleó (Prats i Sansor, Lleida). Trabajos de Prehistoria, 73(1), 7-28. https://doi.org/10.3989/tp.2016.12161
  • Sancho, C. (1991). Geomorfología de la cuenca baja del río Cinca. Instituto de Estudios Aragoneses, Huesca.
  • Sancho, C., Peña-Monné, J.L., Lewis, C., McDonald, E., Rhodes, E. (2004). Registros fluviales y glaciares cuaternarios de las cuencas de los ríos Cinca y Gállego (Pirineos y Depresión del Ebro). Geo-Guías, 1. Itinerarios Geológicos por Aragón, SGE, 181-205.
  • Sancho, C., Calle, M., Peña-Monné, J.L., Duval, M., Oliva-Urcía, B., Pueyo, E.L., Benito, G., Moreno, A. (2016). Dating the Earliest Pleistocene alluvial terrace of the Alcanadre River (Ebro Basin, NE Spain): Insights into the landscape evolution and involved processes. Quaternary International, 407, 86-95. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2015.10.050
  • Sancho, C., Arenas, C., Pardo, G., Peña-Monné, J.L., Rhodes, E., Bartolomé, M., García-Ruiz, J.M., Martí-Bono, C. (2018). Glaciolacustrine deposits formed in an ice-dammed tributary valley in the South-central Pyrenees: new evidences for the Late Pleistocene climate evolution. Sedimentary Geology, 366, 47-66. https://doi.org/10.1016/j.sedgeo.2018.01.008
  • Santamaría Álvarez, D., Rasilla Vives, M. de la (2013). Datando el final del Paleolítico medio en la Península Ibérica. Problemas metodológicos y límites de la interpretación. Trabajos de Prehistoria, 70, 241-263. https://doi.org/10.3989/tp.2013.12111
  • Sola, C., Montes, L., Domingo, R. (2016). Rotas en mil pedazos: un estudio preliminar de esquirlas óseas del sitio musteriense de Roca San Miguel (Arén, Huesca). Saldvie, 16, 55-62.
  • Stange, K.M., Van Balen, R., Carcaillet, J., Vandenberghe, J. (2013a). Terrace staircase development in the Southern Pyrenees foreland: Inferences from 10Be terrace exposure ages at the Segre River. Global and Planetary Change, 101, 97-112. https://doi.org/10.1016/j.gloplacha.2012.12.007
  • Stange, K.M., Van Balen, R.T., Vandenberghe, J, Peña-Monné, J.L., Sancho, C. (2013b). External controls on Quaternary fluvial incision and terrace formation at the Segre River, Southern Pyrenees. Tectonophysics, 602, 316-331. https://doi.org/10.1016/j.tecto.2012.10.033
  • Terradillos-Bernal, M., Díez Fernández-Lomana, J.C., Jordá Pardo, J.F., Benito-Calvo, A., Clemente, I., Hilgers, A. (2014). San Quirce (Palencia, Spain), un yacimiento del Paleolítico medio en la Meseta norte. En: R. Sala (Ed.), Los cazadores recolectores del Pleistoceno y del Holoceno en Iberia y el Estrecho de Gibraltar. Universidad de Burgos-Fundación Atapuerca, Burgos, 584-586.
  • Turu, V., Peña Monné, J.L. (2006a). Las terrazas fluviales del sistema Segre-Valira (Andorra.La Seu d´Urgell-Organyá, Pirineos Orientales): Relación con el glaciarismo y la tectónica activa. En: A. Pérez-Alberti, J. López-Bedoya (Eds.), Geomorfología y Territorio. Ed. Univ. Santiago, Santiago de Compostela, 113-127.
  • Turu, V., Peña Monné, J.L. (2006b). Ensayo de reconstrucción cuaternaria de los valles del Segre y Valira (Andorra-La Seu d´Urgell-Organyà, Pirineos Orientales): morrenas y terrazas fluviales. En: A. Pérez-Alberti, J. López-Bedoya (Eds.), Geomorfología y Territorio. Ed. Univ. Santiago, Santiago de Compostela, 129-144.
  • Utrilla, P., Montes, L., Blasco, F., Torres, T., Ortiz, J.E. (2010). La cueva de Gabasa revisada 15 años después: un cubil para las hienas y un cazadero para los Neandertales. Zona Arqueológica, 13, 376-389.
  • Vega, S., Samper Carro, S., Pizarro Barberà, J., Mora, R., Martínez-Moreno, J., Benito-Calvo, A. (2015). Abric Pizarro (Àger, Lleida): Un nou jaciment del Paleolític Mitjà al Prepirineu oriental. Primeres Jornades D’arqueologia I Paleontologia de Ponent, 32-39. http://hdl.handle.net/10687/422482